Novakova pećina se nalazi na Palama u stijenama planine Romanije. Romanija je jedna od planina koja se izdiže iz paljanske kotline. Pećina se nalazi na nadmorskoj visini od 1515 metara. Pećina se nalazi u selu Ćemanovići iznad Carevih voda. Careve vode su zaselak pod romanijom, koji je dobio ime po izvoru vode „Careve vode“. Pored ovoga najizdašnijeg izvora u planini Romaniji prolazio je put koji je povezivao istok i zapad kroz istoriju.
Pećina za razliku od ostalih pećina na teritoriji opštine Pale ima istorijsku vrijednost. Za nju se veže legedna o Starini Novaku. Ličnost iz 16. vijeka o kojem postoji predanje da je u to vrijeme hajdukovao na ovim prostorima i zasretao turske karavane, na putu koji je prolazio ispod pećine. Pećina je bila okupljalište i dom za njega i njegove jatake.
Tokom novembra mjeseca 1958. godine, desilo se prvo značajnije istraživanje Novakove pećine, kada su su planinari Planinarskog društva “Željezničar” iz Sarajeva, prokrčili put do same pećine, istražili njenu unutrašnjost to jeste horizontalni kanal, a vertikalnim kanalom se popeli do platoa na vrhu stijene. Put do same pećine je dosta strm i težak, pa se dugo godine nisu vršila nikakva istraživanja, sve do 11. novembra 1962. kada su istraživanja ponovno pokrenuta. Prilikom ovih istraživanja odlučeno je da se na prelazu iz prvog u drugi dio pećine postave željezna vrata, što je u nekoliko narednih godina i realizovano.
Danas do Novakove pećine, kao jedne od značajnih turističkih mjesta Sarajevsko-romanijske regije postoji uređen i uredno obilježen put. Sam uspon do Novakove pećine počinje od lovačkog doma na Majdanima ili planinarskog doma u Stajni koji je u neposrednoj blizini Pala, i nalazi se sve 4-5 kilometara udaljenosti od samog grada. Staza prvo vodi do Novakovog vrela, velikog planinskog korita. Pješačenje kroz gustu četinarsku šumu vodi do Novakove njive, mjesta pogodnog za kampovanje i odmor. Put do pećine je ojačan sajlama, jer je dosta strm i težak.
Vikipedija